Najwyższa Izba Kontroli opublikowała 2 października 2018 roku podsumowanie przeprowadzonej kontroli w zakresie ochrony zabytków archeologicznych odkrytych w związku z realizacją inwestycji budowlanych. Szczegółowa kontrola dotyczyła lat 2013-2017. Kontrola obejmowała m.in. Muzeum w Ostródzie. Nasze muzeum niestety w kontrolowanym zakresie otrzymało ocenę negatywną.
Najwyższa Izba Kontroli ocenia negatywnie funkcjonowanie w Polsce systemu ochrony i opieki nad stanowiącymi własność Skarbu Państwa zabytkami archeologicznymi, pozyskanymi w wyniku badań związanych z realizacją inwestycji budowlanych w latach 2013-2017 (wrzesień).
Zakres i formy ochrony zabytków archeologicznych realizowane przez większość objętych kontrolą WKZ oraz muzea przechowujące zabytki archeologiczne, nie gwarantowały prawidłowej ochrony i opieki nad zabytkami. Miało to istotne znaczenie w kontekście corocznego wzrostu liczby wydawanych zezwoleń na prowadzenie badań archeologicznych oraz odkrywanych zabytków.
Dziewięć z 17 kontrolowanych muzeów i ośrodków kultury przyjmowało zabytki archeologiczne bezpośrednio od firm archeologicznych, bez uprzednio wydanej decyzji właściwego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków o ich przekazaniu w depozyt. Taki nieuregulowany status posiadania zabytków w nieformalnym depozycie trwał w skrajnym przypadku nawet 10 lat. Nie wszystkie kontrolowane jednostki podjęły działania zmierzające do jego uregulowania, część z nich podjęła je dopiero w trakcie kontroli NIK lub w ramach realizacji sformułowanych przez NIK wniosków pokontrolnych, a pozostałe podejmowały z opóźnieniem.
W przypadku lokalnego muzeum zabytki przyjęte bez decyzji WKZ to 14 440 sztuk. Zabytki wydzielone przyjęte bez decyzji WKZ to 103 sztuki.
Pięć kontrolowanych jednostek: Miejski Ośrodek Kultury w Olkuszu (dalej:) MOK w Olkuszu, Muzeum w Ostródzie, Muzeum w Gnieźnie, Muzeum w Ostrowcu Św. i Muzeum PTTK w Olkuszu nie posiadało dokumentacji z badań archeologicznych dla wszystkich inwestycji, z których pozyskano zabytki archeologiczne, a w jednej (MGOK w Muszynie) odnaleziono dokumentację dopiero w trakcie kontroli NIK. Ruchome zabytki same w sobie posiadają niewielki potencjał informacyjny i wartość naukową, a oderwanie zabytków od kontekstu ich odkrycia istotnie utrudnia a często uniemożliwia, korzystanie z tych zbiorów do celów naukowych.
Ponadto w pięciu jednostkach: Muzeum w Rzeszowie, Muzeum w Ostródzie, Muzeum Narodowym Ziemi Przemyskiej (dalej: Muzeum w Przemyślu), MGOK w Muszynie i Muzeum w Ostrowcu Św.) ustalono, że muzea przyjmowały inwentarze zabytków niezgodne z zasadami określonymi w załączniku do rozporządzenia w sprawie prowadzenia badań archeologicznych z 2011 r. i 2015 r. W części II tego załącznika określono elementy, które zwiera dokumentacja badań archeologicznych, wskazując, że dokumentacja badań archeologicznych składa się m.in. z inwentarza zabytków wydzielonych i inwentarza zabytków masowych. W inwentarzach przyjmowanych przez ww. muzea znajdowały się zarówno zabytki masowe, jak i wydzielone. W tej sytuacji zadanie ewentualnego wydzielenia cennych i unikatowych zabytków spoczywa na pracownikach muzeum, choć zadanie to powinno zostać zrealizowane najpóźniej na etapie naukowego opracowania zbiorów przez archeologa.
Muzeum w Ostródzie, na podstawie dwóch decyzji WKZ, przyjęło w depozyt zabytki archeologiczne wyszczególnione w inwentarzach, których forma nie pozwalała w żaden sposób na ustalenie liczby zabytków wydzielonych i masowych.
W pięciu kolejnych objętych kontrolą muzeach ustalono, że zabytki były ewidencjonowane nieprawidłowo. W muzeach: Muzeum Podlaskim w Białymstoku (dalej: Muzeum w Białymstoku), Muzeum w Jarosławiu, Muzeum Lubelskim w Lublinie (dalej: Muzeum w Białymstoku), w księdze depozytów, zamiast przyjętych zabytków archeologicznych, ewidencjonowano decyzje WKZ o ich przekazaniu w depozyt. W Muzeum w Łomży w księdze depozytów zaewidencjonowano zbiorczo łączną liczbę zabytków pochodzących ze stanowiska archeologicznego, przekazanych decyzją właściwego WKZ. W Muzeum w Ostródzie wpisy nie zawierały natomiast wszystkich wymaganych przepisami rozporządzenia danych, tj. np. daty otrzymania, stanu zachowania.
Nieewidencjonowanie lub niewłaściwe ewidencjonowanie zabytków w księgach miało daleko idące konsekwencje. Niemal połowa skontrolowanych jednostek (47%) nie była w stanie wskazać wyjściowej liczby zabytków przyjętych dotychczas do muzeum, w tym przejętych w depozyt według stanu na początek kontrolowanego okresu.
W pozostałych dziewięciu skontrolowanych jednostkach łączna liczba przyjętych zabytków archeologicznych na dzień 1 stycznia 2013 r. wynosiła ponad 1 320,2 tys., w tym 217,3 tys. przechowywano w depozycie, a 1 102,8 tys. muzea przejęły na własność. Nie są to jednak dane precyzyjne.
Ogólna liczba zabytków podana przez dyrektora Muzeum w Ostródzie nie uwzględniała zabytków przyjętych w depozyt na podstawie dwóch decyzji, bowiem w inwentarzach materiału zabytkowego przekazywane zabytki określono w sposób uniemożliwiający wskazanie konkretnych ilości, np. jedna torebka, trzy pudełka.
Zgodnie z § 9 ust. 5 pkt 4 rozporządzenia w sprawie prowadzenia badań archeologicznych z 2011 r. oraz § 9 ust. 6 pkt 5 rozporządzenia w sprawie prowadzenia badań archeologicznych z 2015 r. i 2017 r., do wniosku o wydanie pozwolenia na prowadzenie badań archeologicznych dołącza się m.in. dokument potwierdzający gotowość muzeum do przyjęcia zabytków archeologicznych odkrytych w trakcie prowadzenia badań archeologicznych.
Warunki przechowywania zbiorów w skontrolowanych jednostkach były zróżnicowane. Część jednostek dysponowała profesjonalnymi przestrzeniami magazynowymi, wyposażonymi w przesuwne metalowe regały, a inne składowały je na regałach drewnianych. W trzech jednostkach (Muzeum w Elblągu, Muzeum w Ostródzie, Muzeum PTTK w Olkuszu) zabytki składowane były na podłodze. Pomieszczenia na ogół wyposażone były w gaśnice (nie było ich jedynie w MOK w Olkuszu i Muzeum PTTK w Olkuszu), w większości magazynów zapewniono ogrzewanie i wentylację. Cztery jednostki (Muzeum w Łomży, Muzeum w Ostródzie, Muzeum w Poznaniu, Muzeum PTTK w Olkuszu) przechowywało zabytki także w nieogrzewanych pomieszczeniach. Zabytki składowano najczęściej w papierowych kartonach, część z nich dodatkowo także w woreczkach strunowych lub opakowaniach foliowych, opisanych metryczką. Tylko nieliczne magazyny (Muzeum w Kielcach, Muzeum w Krakowie, MGOK w Muszynie, Muzeum w Gnieźnie, Muzeum w Głogowie oraz część magazynów Muzeum w Przemyślu i Muzeum w Poznaniu) wyposażone były w urządzenia do pomiaru temperatury i wilgotności.
Tylko dwa muzea (Muzeum w Rzeszowie i w Ostródzie) nie posiadają aktualnie dalszych możliwości przyjmowania zabytków archeologicznych w depozyt. Dyrektor Muzeum w Ostródzie wystąpił jednak do organizatora o zabezpieczenie środków finansowych na zwiększenie powierzchni magazynowych.
Zgodnie z § 7 rozporządzenia w sprawie zabezpieczania zbiorów z 2008 r. oraz § 27 ust. 1 rozporządzenia w sprawie zabezpieczania zbiorów z 2014 r., zabezpieczenie zbiorów przed kradzieżą i innym niebezpieczeństwem realizuje się na podstawie planu ochrony muzeum. W ww. przepisach wskazano elementy planu, które powinien zawierać. Przepisy rozporządzenia z 2014 r. weszły w życie 1 stycznia 2015 r., a przepisy przejściowe zapewniły dyrektorom muzeów 12-miesięczy okres na dostosowanie opracowanych na podstawie dotychczasowych przepisów planów ochrony muzeów oraz zabezpieczeń technicznych.
Planu ochrony nie sporządzono w dwóch kontrolowanych muzeach (Muzeum w Ostródzie i Muzeum PTTK w Olkuszu), a cztery kolejne (Muzeum w Rzeszowie, Muzeum w Jarosławiu, Muzeum w Poznaniu i Muzeum w Ostrowcu Św.) nie sporządziły go dla wszystkich obiektów, w których przechowywano zbiory.
W Muzeum w Kielcach i Muzeum w Poznaniu przeglądy prowadzono z naruszeniem ww. przepisów, bowiem nie powołano komisji do ich przeprowadzenia, a z przeglądów nie sporządzano protokołów. W Muzeum w Ostródzie i Muzeum w Elblągu nie powołano komisji i nie przeprowadzano analiz stanu zabezpieczeń.
Zgodnie z § 4 ust. 1 rozporządzenia w sprawie ochrony zabytków, plan ochrony zabytków jednostki organizacyjnej na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych opracowuje kierownik jednostki organizacyjnej posiadającej zabytki, w uzgodnieniu z WKZ, oraz przedstawia do zatwierdzenia wójtowi (burmistrzowi, prezydentowi miasta). Stosownie do § 5 ust. 1 tego rozporządzenia, plany ochrony zabytków są integralną częścią planów obrony cywilnej i podlegają corocznej aktualizacji w terminie do dnia 31 marca każdego roku, według stanu na dzień 31 grudnia roku poprzedniego.
W Muzeum w Ostródzie plan sporządzono dopiero 1 stycznia 2014 r., tj. ponad dziewięć lat po wejściu w życie rozporządzenia wprowadzającego ten obowiązek i nie uzgodniono go z WKZ.
Szczegółowe informacje na temat kontroli na stronach Najwyższej Izby Kontroli